Tabiatın yok ettiği kentler

Prof. Dr. Sabri Karadoğan | [email protected]/ Dicle Üniversitesi- Bin yıllardır insanoğlu yeryüzünü kendi muhtaçlıkları ve emelleri doğrultusunda tüketip kullanıyor, biçimlendirmeye ve hatta değiştirmeye çalışıyor. Lakin vakit zaman unutulan şey tabiatın kendine mahsus bir işleyişinin, maddelerinin, şartlarının olduğudur. Tabiat bazen süratli bazen de yavaş bir formda “afet” dediğimiz felaketlerle bunu tekraren hatırlatmaya çalışır: “Doğru kullan, makul yaşa.” Anadolu’nun bilhassa batı ve güney kıyıları Klasik Dönem’de hayli güçlü ve güçlü uygarlıklara ve bunların görkemli kentlerine sahne olmuştur. Her biri, bereketli Anadolu coğrafyasının denizlere ve Batı dünyasına açılan birer kapısı sayılan Troya, Ephesos (Efes), Miletus (Milet), Patara üzere kıymetli liman kentleri ve bunların etrafındaki ihtişamlı kentlerin en büyük çekincesi, bölgenin tektonik özelliklerinden kaynaklanan ve daima yaşanan, büyük yıkımlara neden olan depremlerdi.

Depremin yıktığı kentler

Kyzikos: Mysia bölgesinin kıymetli kentlerinden biridir. Yerleşim ılıman iklime, verimli topraklara, güçlü orman ve otlaklara, Marmara’nın sağladığı balıkçılık ve ulaşım avantajlarına, korunaklı doğal limanlara sahipti. Bunlara bağcılık ve şarapçılık, ipekböcekçiliği, zeytincilik üzere faaliyetler de eklenince Kyzikos’un değerli bir yerleşim merkezi olması kaçınılmazdı. Lakin 943 sarsıntısında kentin yarısı yerle bir oldu. 1063’teki ikinci bir sarsıntıyla kentin tümü yıkıldı ve beşerler göç etmek zorunda kaldı.

Hierapolis ve Laodikeia: Hierapolis, şifalı sıcak suları olan bir yöredeydi. Lakin sık sık sarsıntıdan etkileniyordu. M.S. 17’de yaşadığı felaketle yerle bir oldu. Hierapolis’in yakınına kurulan Laodikeia, ünlü kehanet merkezi Apollon Tapınağı ve yakınındaki şifalı sıcak su kaynaklarıyla Hierapolis’in termal tedavi merkezi olarak ehemmiyet kazanmıştı. Neron periyodunda yaşanan şiddetli bir sarsıntıyla kent yerle bir oldu. Tekrarlayan zelzelelerin tesiriyle Laodikeia halkı, kentlerini terk etti ve etraftaki köylere, kasabalara yerleşti. Laodikeia giderek harabeye dönüştü.

Teira (Tire): Küçük Menderes (Kaystros) havzasının değerli bir kentiydi. Pozisyonu, güçlü su kaynakları, verimli toprakları ile bir cazibe merkeziydi. Ephesoslu zenginler, üst seviye bürokrat ve kumandanlar mesire-sayfiye yeri olarak tercih ettikleri Teira’ya bahçeli köşkler ve mermerden saraylar yaptırmışlardı. Ama yer sarsıntıları Teira’yı da rahat bırakmadı. M.S. 260’da çok şiddetli bir zelzele kenti yerle bir etti.

Kaybolan limanlar

Antik Çağ uygarlıkları yaşadıkları sarsıntı felaketleri sonucu kazandıkları tecrübelerle kentlerini kayalık sırtlara inşa ettiler. Lakin yer kabuğunda meydana gelen alçalma ve yükselmeler, alüvyal boğulma, akarsu aşındırma ve biriktirme süreçleri üzere sessizce işleyen yeryüzü gerçeklerini hesaba katmadılar. Görkemli liman kentlerinin birçok, görünürde epeyce âlâ korunmuş koy ve körfezler üzerinde kurulmuştu. Verimli toprakları sulayan Skamander (Karamenderes), Kaikos (Bakırçay), Hermos (Gediz), Kaystros (Küçük Menderes), Maiandros (Büyük Menderes), Kalbis (Dalyan Çayı), Ksanthos (Eşen Çayı), Orantes (Asi) üzere akarsuların denize döküldükleri yerlerdeydi. Bu akarsular, taşıdıkları alüvyonlarla koy ve körfezleri doldurarak liman fonksiyonlarını yitirmelerine neden oldular. Bu kıymetli kentlerin sakinleri bir gün gemilerin çamura saplandığını gördüklerinde şaşkına döndüler. İşte birer birer tarih sahnesinden çekilen bu kentlerden kimileri:

Teuthrania: Bergama’nın Süleymanlı köyü yakınlarında, Kalarga Zirve üzerine kurulmuştu. Geçmişte yerleşimin körfez içinde yer alan bir ada yahut yarımada üzerinde olduğu, körfezin Bakırçay’ın alüvyonları ile dolarak ovaya dönüştüğü düşünülüyor.

Ephesos: Birinci kent M.Ö. 3000’lerde Ayasuluk Tepesi’ne yani Selçuk ilçesinin bulunduğu alana kurulmuş. M.Ö. 1050 yıllarında Yunanistan’dan gelen göçmenler Küçük Menderes Nehri’nin ağzına bir kent kurdular. M.Ö. 300 yıllarında kent, bugünkü yerine, Bülbül ve Panayır dağlarının yamaçlarına taşındı. Bölgenin en büyük liman kenti ve ticaret merkezi olan kentte 200 bin kişi yaşıyordu. Sık yaşanan zelzeleler ve Küçük Menderes’in taşıdığı alüvyonlar denizi doldurmaya, liman giderek fonksiyonunu yitirmeye başladı. Kent değerini de kaybedince Selçuklu Dönemi’nde yine Selçuk ilçesinin olduğu yere taşındı.

Miletos: Kalıntıları, Aydın’ın Söke ilçesinin Balat köyü yakınlarındadır. İonia’nın değerli liman ketlerinden biri olan Miletos, Büyük Menderes’in Ege Denizi’ne döküldüğü yerde Beşparmak/Latmos Dağlarının batısında kurulmuştu. Evvelce Beşparmak Dağlarına kadar uzanan deniz, Miletos önlerinde geniş bir körfez oluşturuyordu. Körfez, Büyük Menderes’in getirdiği alüvyal birikintilerle doldu, oluşan bataklıkla denizden ayrılarak günümüzde Bafa/Çamiçi ismini alan göle dönüştü.

Priene: Söke yolu üzerinde, Mykale (Samsun) Dağı’nın güney yamacındadır. Kentin önünde geniş ve düz bir ova uzanmaktadır. Geçmişte bu ovanın bulunduğu yer denizdi. M.Ö. 1000 yılında kurulan kent de deniz kıyısındaydı. Büyük Menderes’in getirmiş olduğu alüvyonlar evvel kentin limanlarını sonra da kenti altına aldı. Kent, M.Ö. 350’de Mykale Dağı’nın yamacına taşındı.

Kaunos: Muğla’da, eski ismi Kalbis olan Dalyan Çayı üzerinde değerli bir yerleşmeydi. Köyceğiz Gölü’nü Ege Denizi’ne bağlayan Dalyan Çayı’nın taşıdığı alüvyonlar, kentin limanını doldurdu. Gemiler giremiyor; girenler de kumlara saplanıp kalıyordu. Liman çalışamaz hale gelince kent değerini yitirdi.

Patara: Teke Yarımadası’nın güneybatısında yer alan Eşen Ovası, Eşen Çayı’nın taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur.

Ovanın bulunduğu alan Buzul Çağı sonrasında körfeze dönüşmüştü. Deniz düzeyi yükselmesi durduğunda ise bu defa Eşen Çayı, taşıdığı alüvyonlarla körfez içinde delta oluşturmaya başladı. FethiyeKalkan ortasında yer alan Patara, Likya’nın en değerli kentlerinden biridir. Pataralılar Eşen Çayı’nın oluşturduğu deltayı liman olarak kullanmaya başladılar. Lakin alüvyon taşınmaya devam ettikçe delta büyüdü; liman kumlarla doldu, vakitle kent de liman da ehemmiyetini yitirdi.

Kapıdağ eteklerinde Erdek yakınlarında bulunan Kyzikos, sarsıntılar nedeniyle terk edildi.

Amik Ovası

Antakya kent merkezinin güneybatısında yer alan Amik Ovası’nın bulunduğu alan da Buzul Çağı sonrasında körfez halindeydi. Denizin yükselme suratı azalıp bugünkü seviyesine ulaşınca, başta Asi Irmağı olmak üzere akarsular taşıdıkları alüvyonlarla buradaki körfezi doldurmaya başladı. Alüvyonlarla oluşan ovada ırmağın deltaya açıldığı noktanın kuzeybatısına Sabuniye, (M.Ö. 15. yüzyıl), kıyıdan 1.6 km içeride, ırmağın yakınına Al Mina (M.Ö. 750) ve deltanın kuzeybatı köşesine Seleukeia Pieria/Samandağ (M.Ö. 300) kuruldu. Alüvyal boğulma sürdükçe Sabuniye ve Mina, liman özelliğini kaybetti. Doğu Seleukeia Pieria ve kentte bulunan Akdeniz’in değerli limanı, bugün Musa Dağı’ndan inen derenin taşıdığı alüvyonlarla dolma tehlikesi altına girince Musa Dağı’nı delerek Titus Tüneli’ni açtılar. Böylelikle akarsuyun istikametini değiştirmeyi başardılar. Fakat yeniden de öngöremedikleri olaylar vardı: Kent, 526 ve 528 yıllarında iki büyük sarsıntıyla yerle bir oldu. Ayağa kalkmayı başaran kent, son sarsıntıyla bir sefer daha yıkıldı. Burada yer verdiklerimiz üzere antik kentlerin birden fazla öngörülemeyen öteki yeryüzü süreçleriyle ehemmiyetini yitirdi. Tüm bu uygarlıkların varisi olarak hâlâ bu coğrafyada yaşıyoruz ve vakit zaman deneyimlediğimiz lakin bir müddet sonra unuttuğumuz afetleri konuşuyoruz yalnızca. Bundan fakat global etrafımızı tanıyarak, bilimsel bilgiye, akla ve doğal etrafın işleyişine uygun bir yeryüzü ömrü kurgulayarak kurtulabiliriz. Halkımıza güç, hayatını kaybedenlere rahmet, yaralananlara sıhhat dilerim.

Troya’nın kaderi

Alüvyonlar nedeniyle tarih sahnesinden çekilen kentlerden biri de Troya. Troya’nın kalıntıları, Karamenderes ve Dümrek ırmaklarının vadileri ortasındaki platonun eteğinde, Ege Denizi kıyısından 6 km ve Çanakkale Boğazı kıyısından 4.5 km uzaklıktadır. Son Buzul Çağı’nda alçalan deniz, Buzul Çağı’nın sona ermesiyle süratle yükselmiş, Karamenderes Vadisi’ne sokularak burada bir körfez oluşturmuş. Troya günümüzden 5000 yıl evvel bu körfeze uzanan bir sırtın ucunda kurulmuş. Homeros’un İlyada isimli yapıtında tanımladığı Troya etrafı, kıyı çizgisi ve savaş alanının bugünkü coğrafyaya bakılarak kıymetlendirilmesi mümkün değildir. Çünkü savaşın geçtiği yıllarda kıyı çizgisi Troya sırtının batısındadır. Körfez, vakit içinde Karamenderes’in taşıdığı alüvyonlar ile dolarak ova halini almış; Homeros’un kelam ettiği alanlar da metrelerce alüvyonun altında kalmıştır.