Sanat, ‘Futbol Hayat Mıdır?’ derse

Evrim altuğ – Koleksiyoner ikili Banu ve Hakan Çarmıklı’nın Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi, Galataport, İstanbul Fotoğraf Heykel Müzesi ve açılışı merakla beklenen yeni İstanbul Çağdaş sanat müzesi güzergâhında sahip çıktıkları sanat yeri Merdiven, ismini tabanındaki tribün ruhlu, gökkuşağı renkli basamaklarından alıyor. Burası, genişleyen yer ve üst katıyla şimdiki sanatın gerek teşhiri gerek konuk sanatçı programlarıyla desteklenmesine konut sahipliği yapmaya gayret gösteriyor. 

Tophane’deki Merdiven’de açılan ve ay sonuna kadar yer alacak yeni stant, Ferhat Özgür’ün “Futbol Hayat Mıdır?” önermesini gözler önüne seriyor. Sanatçı, standın sorusuna hazır cevap veren 2006 tarihli, ‘Futbol Hayattır’ diyen fotoğraf düzenlemesinde, Havva’nın Adem’e ‘yeşil sahalarda’ elmayı değil, bu sefer meşin yuvarlağı sunarak baştan çıkarışını gündeme taşıyor.  

“İlk günahın failini biraz futbol topuna benzetiyor bu iş” diyen akademisyen ve sanatçı, baştan çıkarıcı bir öge olarak futbol topunun, tutkunun, aşkın ve kışkırtmanın sembolü olarak bir manada yine hepimize hayat verdiğinden bahsediyor.  

“Hayatımızın futbolla formlandığı bir sürece daha çok evrildiğimizi fark ettim” diye konuşan Özgür, sporun günümüzde başlı başına bir sanayi olmasıyla birlikte futbolun esasen bu alanda kendi alanıyla ağır bastığını ve içinde ırkçılık, cinsiyet, bayan erkek eşitliği üzere sıkıntıları de barındırdığını vurguluyor.  

Cezalandırma farklı 

“Kadınlar da günümüzde giderek daha fazla futbolla ilgilenmeye başladı. Bayan futbol kadroları kurulmaya başlandı. Hasebiyle futbol, hayatımızı şekillendiren çok değerli etkenlerden biri hâline geldi” vurgusuna yapan sanatçı, son dört senede futbolla alakasını Avrupa ve Dünya kupası ile artırdığını belirtiyor. Bununla birlikte Türkiye’de futbolun son periyotta siyaseten angaje olduğuna dikkat çeken Ferhat Özgür, futbolun siyaseten bir boykot alanına dönüşmesinin yanında, bayan ve erkeğin birlikte maç izlemelerini bu spor kısmının eşitleyici yüzüne dair bir gösterge olarak kabul ediyor.  

Futbolda hakemin ilah ile birebir durumda olduğu konusunu sorduğumuzda gülümseyen Özgür: “Yalnız, cezalandırma sistemleri farklı. Rabbin affediciliği var ancak hakemler iki sert sarı karttan sonra çıkardıkları kırmızı kart ile hiç affetmiyorlar. Sportmenlik dışı fauller, alanlardan uzak bırakılmalara ve çok ağır yaptırımlara sebep olabiliyor sonuçta. Gerçekten standın üst katında yer bulan panoramik desenlerde, hakemlere itiraz eden, sarı kart gören kimliği meçhul şahıslarla, pak ile hatalı olanın belirsizleştiği bir desen güncesi sunuluyor.” 

Sergide, Merdiven’in ikinci katındaki bir diğer çalışmada, sağlı sollu Türkçe ve İngilizce iki pankart ve bir langırt masası bulunuyor. “Sahaya Çıkmıyoruz” yazılı bu pankartların ortasında, langırt oyuncularının masadan kopup, harekette bulunduğu dikkat çekiyor. Ferhat Özgür ikinci katı bir cins dışavurum alanı olarak sunduğunu aktarırken, “Küresel boykot yapan oyuncuların bu manifestoları ile aslında ‘reddetme hakkı’nı tekrar gündeme taşıdım” sözüne başvuruyor.  

Evlilik ve gol atmak 

Özgür’ün Merdiven’in Tophane yayalarını da baştan çıkaran taban katındaki öncü yerleştirme ise, “Yeni Evliler İçin”, iki futbol kalesini birleştiren çift kişilik bir yataktan oluşuyor. Sanatkarın 2002-2023 tarihleri ortasında yine işlediği yapıt, bir bakıma güya ‘ezeli derbi’yi de tartışıyor. Standın teknik yöneticisi Özgür, bu ayrıntısı kendisine danıştığımızda bu hamleyi şöyle karşılıyor:  “Burada evet, futboldaki erotizm de var doğal; gol atmak, küçükken öğrettikleri o tabirle, ‘beşikten geçirmek’… Lakin bununla birlikte dikkat ederseniz toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından artık günümüzde bayanlar da alanda, tribünde… Yani bakın, bayan da erkek de küfür edebiliyor yahut belden aşağı birçok küfür yiyebiliyor. Futbol bu açıdan namahrem alanımıza zati çoktan girdiği üzere bugün gördüğümüz halde her iki taraf da birbiriyle ezelî formda maç yapıyor. Bu çalışmada da gördüğümüz üzere iki taraf da birbirine gol atmaya çalışıyor…” 

Nazik bir ırkçılık eleştirisi

Futbol üzere tanınan, global bir mevzuyu, toplumsal, kitle iletişimsel, cinsel ve mizahi istikametten derleyerek izleyicilere sunan Ferhat Özgür’ün standında ‘deplasman’ ruhu da bulunuyor. Sanatçı bu yorumumuz üzerine, standın giriş katının bu istikametiyle oyunun, latifenin, gerçeküstü mizahın yüklü olduğunu tekrar ederken üst katta ise siyaseten daha eleştirel bir alanla karşı karşıya olduğumuzu belirtiyor. “Futbolun ayrıştırıcı ve birleştirici istikametlerini hazır materyallerin getirdiği çetrefil manalarla bir ortaya getirmeye uğraşıyorum” diyen Özgür’ün stantta dikkat çektiği bir başka eser, 2012 tarihli “Cambaz” isimli fotoğrafı oluyor. 24 saat açık özel iç yer aydınlatmasıyla da dikkat çeken stantta izlenen eser, sanatkarın Fransa’nın başşehri Paris’in işlek sokaklarından birinde futbol topuyla fevkalâde cambazlıklar yaparak para kazanan Gineli bir göçmene, 10 euroluk bir ödenekle yaptırdığı performansın kaydı olarak öne çıkıyor.  

Özgür burada bir sokak performansçısı ile bir çeşit emekçi ve patron münasebeti kurarak performansçıyı kayıt dışı iktisada ortak olmaya davet ediyor ve futbol sanayisindeki ırkçılık sıkıntısını gündeme taşıyor. Sanatçı bu yapıtıyla bir bakıma, günümüzde çabucak tüm ülkelerin bilerek yahut bilmeyerek ‘derlediği’ kaç kulüp ve ulusal ekip takımlarının, aslen ne kadar ‘enternasyonal’ bir kolektif kimliği içinde barındırdığının yine altını çizerek, nazik bir ırkçılık tenkidinde daha bulunuyor: “Günümüzde bir ırkçının bile, izlediği ekibindeki bir siyah oyuncu gol attığında ne kadar sevinebildiğini ancak bir yandan da o oyuncunun öteki bir tribünde ne kadar yuhalanabildiğini, zannediyorum ki bu fotoğrafla gündeme getiriyoruz.”