Osman Hamdi Bey’in ‘şaşırtan’ yüzü
Seray Şahinler – “Anadolu’nun Gözyaşları” kitabıyla Türkiye’den yasa dışı yollarla yurt dışına kaçırılan binlerce tarihi yapıtın kaydını tutan Yaşar Yılmaz, yeni kitabında Türk arkeolojisinin öncülerinden Osman Hamdi Bey’i tartışmaya açıyor. “Zincirli’den Yapıtlarımızın Götürülüşü, Osman Hamdi Bey’in Öteki Yüzü” isimli kitap, Osman Hamdi’nin ‘bir küme değersiz baş’, ‘bazı gereksiz parçalar’, ‘benzeri müzede var’ üzere münasebetleri öne sürerek Karl Humann başta olmak üzere Alman arkeolog arkadaşlarına, şahsen kendi müsaadesiyle ‘ödünç’ verdiği, hâlâ Berlin müzelerinde sergilenen yapıtları dokümanlarıyla göz önüne seriyor. Yılmaz, Osman Hamdi Bey’in Sultan Abdülhamid’i ikna ederek yurt dışına gönderdiği Bergama, Magnesia, Didim, Efes, Priene’den eşsiz yapıtları bugünkü fotoğraflarıyla tek tek belgeliyor. Kitap, Osman Hamdi Beyefendi hakkında hakikat bilinen yanlışları ortaya koyarken, dokümanlar ve mektuplarla şaşkınlık yaratıyor.
Osman Hamdi Beyefendi devrinde, onun müsaadesiyle yurt dışına gönderilen neler var?
Öncelikle Osman Hamdi Bey’in özel uğraşıyla götürülen Zincirli yapıtlarımızdan kelam etmeliyiz. Zincirli, Gaziantep-İslâhiye’ye bağlı bir köyümüz ve çabucak onun yanındaki Hitit periyodu yapıtların bulunduğu höyük. Osman Hamdi, Alman Karl Humann’ın buradaki yapıtlarla ilgilenmesini istiyor ve sonra yıllarca kazılardan çıkan yapıtların maddeyi delerek çıkabilmesi için bağlı olduğu bakanlığa olur raporları veriyor. 30 yıl, arkeolojik ve öteki kültür varlıklarımızdan tek sorumlu kişi olarak Batı Anadolu’dan giden yapıtlarımız için de tıpkı biçimde hem Asar-ı Atika Tüzüğü’nü delen hem de yapıtlarımızı ‘basit, değersiz, verilebilir eserler’ olarak gösterdiği raporları Osmanlı arşivinde var. Kitaba koydum.
Yasaya nazaran hiçbir eser ülke dışına çıkarılmazken, Osman Hamdi Beyefendi bu yapıtların gönderilmesine nasıl müsaade etmiş?
Osman Hamdi Bey’in tefeci sarraflar ve banker-tefeci Baltazi ailesiyle bağından istikrarsız harcama muhtaçlığı içinde olduğunu, en az sekiz yerden maaş almasına rağmen iki yalı, çalışan çalışanı, kumarı sevmesi üzere nedenlerle daima paraya ihtiyaç duyması doğaldı. Yabancı emperyalistler onun bu zaafını çok uygun değerlendirdiler.
Kazılardan çıkarılanların Almanlara ödünç verilmesi konusunda neredeyse özel efor sarf ediyor Osman Hamdi Beyefendi. Kitaptan öğrendiğimize nazaran bölge kaymakamı dahi bu yapıtları verdirmemek için büyük uğraş gösteriyor lakin başaramıyor. Nedir bu bağlantının temeli?
Almanlar bir Osmanlı Vilayeti hudutları içindeki Babil Ören Yeri’nde hafriyat yapıyordu. 15 metre yüksekliğindeki bir kapıya yanlışsız sağlı sollu 46 metrelik bir yun kenarları yüksek tuğla duvarlar ve bu duvarların üzeri ile kapının etrafı Tanrıça İştar’a yakışır bir görkemde mineli, sırlı renkli tuğlalarla kaplıydı. Almanlar bu muazzam yapıtı Berlin’e taşımak için kolay yolun evvel Osman Hamdi ile görüşüp sonra ‘Emaneten alıyoruz, Berlin’de tuğlaları düzenleyip iade edeceğiz’ mazeretiyle 1902 şubat ayında dilekçeyle başvurdular. İade kuralıyla istek kabul edildi. Osman Hamdi ise sorumlu müdür olarak yapıtları geri istemedi. Sonra Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı derken günümüze kadar unutuldu. Osmanlı arşivinde bu bahisteki evrakları görünce araştırdım. Bakanlığımızın eserimizi çabucak geri isteyerek alması için hiçbir pürüz yok. İştar Kapısı’nı geri almak, müzenin yapıtlarımızı geri vermemesindeki direncini değerli ölçüde kırar.
Asar-ı Atika Nizamnamesi’nin 32. hususunun bu yapıtların yurt dışına çıkarılması için bilerek esnek tutulduğunu söylüyorsunuz. Bunun nedeni nedir?
İçinde Osman Hamdi Bey’in de bulunduğu 18 kişilik kurul, bir türlü önlenemeyen eser kaçakçılığına kesin tahlil bulma kararlılığı ile kuruldu, çalıştı. Nizamnamenin dördüncü hususu “Karada, denizde, derede, ırmakta bulunan her türlü tarihi eser, Osmanlı hudutları dışına kesinlikle çıkartılamaz” diyordu. Katiydi. Lakin 32 unsur ‘Ancak’ diyordu; müzede gibisi yahut eşi varsa, yabancılardan gelme ise verilebilir diyordu. Bir Hitit ya da Roma yapıtı yabancıdan ithal sayılıp yorumlanabiliyordu. Özcesi bu husus istenirse yorumlanıyordu; yani, rüşvetin ölçüsünü artırma hususu olarak yorumlanabilirdi. Hamdi Bey’in yapıtları verirken hazırladığı raporlar da bu unsura dayanıyordu.
Osmanlı hükümeti peyderpey götürülen eserler karşısında nasıl bir tavır takınıyor?
Padişahın direkt atadığı, eski sadrazam oğlunun tek sorumlu ve yetkili olduğu kesinlikle. Ülke iktisadı batmış, iflasını ilan etmiş, alacaklı ülkeler gelirlere el koymuştu. Borç tasfiyesi konseyinde Hamdi Beyefendi üyeydi, durumun farkındalardı. Osmanlılar’da tarihi eser şuuru gereğince gelişmemişti, bu nedenle bedelini bilmiyorlardı. Batı her şeyin farkındaydı. Bugün bile şuurumuz kâfi mi?
Osman Hamdi Beyefendi, yapıtları Almanya’ya sekiz yıllığına gönderdiğini söylüyor. Ama bu eserler çeşitli nedenlerle orada ‘unutuluyor’. Ödünç verilip dönmeyen neler var? Bunları geri almak için nasıl bir süreç yürütülebilir?
Öncelikle emaneten verilmiş, unutulmuş Babil İştar yapıtı yanında Demre yakınlarında, Gölbaşı mevkiinden Avusturyalılar’ın götürdüğü Traysa’nın 211 metre uzunluğundaki kabartmaları (Henüz müzelerinin deposunda) birinci ağızdan istenmelidir. Seçmek güç, hepsini istemek hakkımız. Esasen isteniyor. Ülkemizin ekonomik istikametten güçlenmesini, kılıcının kesin olmasını bekleyeceğiz. Fakat evraklarımız masanın üzerinde daima duracak. İvedilikle soyulmuş ülkeleri davet edip milletlerarası konferanslara öncülük etmek gerekiyor. Belediyeler, vakıflar, sivil toplum örgütleri birleşip hareket etmeliler.
Son yıllarda yapıtların iadesi için yapılan çalışmaları nasıl değerlendiriyorsunuz?
Her türlü çalışmayı hürmetle, övülesi efor olarak görüyorum. Toplumun şuuru yükseldikçe iade süreci, çabası çoğaldı. Bu coğrafyanın tüm geçmişinin mirasçısı biziz.
1880-1910 periyodu yine araştırılmalı
Bu araştırmaya nazaran Osman Hamdi Beyefendi hakkında yanlışsız bildiğimiz yanlışlar neler?
1880-1910 ortası tekrar ele alınmalı, Osman Hamdi Bey’le ilgili bildiklerimizi unutup, sağlam kaynağa dayanan, yepisyeni çalışmalar yapılmalı. Ezberi tekrar edenlerin ülkemize bir katkısı olamaz. Yapay zekânın her alanda hayatımıza girdiği bu periyotta bize yakışan gençlerin önünü açarak, yeni araştırmaların yapılmasını sağlamak. Bizim arkeoloji kahramanlarımız gereğince var, kitapta açıkladım. Uydurma kahramanlara muhtaçlığımız yok.
Tabloyu sattı yapıtı çıkardı
Yaşar Yılmaz’ın aktardığına nazaran sekiz başka kurumdan maaş alan Osman Hamdi Bey’in harcama alışkanlıkları onu borç almaya zorluyordu. Bu harcama zaafı yabancı hafriyat heyetlerinin yanında elçilik vazifelilerinin yararlanmalarına açıktı. Buna nazaran, Amerikalılar Assos’tan götürmek istedikleri yapıtlarımız için Fransızlar’dan daha fazla ödeyerek altı bin franka (yaklaşık 300 altın) Osman Hamdi’nin bir fotoğrafını satın aldı. Osman Hamdi Beyefendi ise tablo satışından sonra üç yıldır Assos’ta sandıkta bekletilen yapıtları Assos’tan Boston’a gerçek yola çıkardı. Bu eserler günümüzde Boston Hoş Sanatlar Müzesi’nde sergileniyor.