Kalıntıların ışığında, unutulmanın eşiğinde: İki başşehrin tarihi bağı

İklim Demir | [email protected]  Ankara ve İstanbul ortasındaki sosyoekonomik bağı ortaya koymak için başlatılan yüzey araştırmasının birinci ayağı sonlandırıldı. Araştırma yürütücüsü Doç. Dr. Tolga Bozkurt çalışmalarının ayrıntılarını Milliyet Arkeoloji’ye anlattı.

Araştırmanın temel gayesi nedir?

 Beş yıllık bir stratejik gaye ile başladığımız araştırmanın genel sorunsalı, Orta Çağ’dan günümüze Ankara ve İstanbul ortasındaki toplumsal ve ekonomik bağı ortaya koyabilmek. Ayrıyeten, Ankara Merkez’den başlayarak, eski Ankara-İstanbul Yolu dediğimiz ticaret rotasının üzerindeki kervansarayların, menzil yapılarının, hanların tespiti temel emellerimizden birisi. Günümüzde mevcut yapıları ya da arkeolojik izleri takip etmek ve Ankara’nın 16. yüzyıldan itibaren canlanan iktisadının en temel emtiası olan tiftik ve tiftiğe bağlı gelişen ticaretin hangi güzergâhlardan geçerek periyodun başşehri İstanbul ve İzmir Limanı’na ulaştığını ortaya koyabilmek…

Ticaret rotası nereleri kapsıyor?

 Ankara Merkez’den başlayarak, Etimesgut, Yenikent, Sincan, Ayaş, Güdül, Beypazarı, Çayırhan ve Nallıhan. Buradan sonra Bolu, Adapazarı bölgesinden Ankara hudutları dışına çıkarak, bir kolu Bursa’ya, bir kolu İstanbul’a uzanan bu rota Orta Çağ’dan itibaren Anadolu eyaletleri ve İstanbul’un irtibatını sağlıyordu.

Osmanlı’nın bu bölge üzerindeki tesiri ne vakit başlıyor?

 Daha çok 15. ve 16. yüzyıllarda başlıyor. Ululuğu İsyanlarına kadar Anadolu’daki ticaret beklediğimiz kadar canlı değil. 17. yüzyıl başlarından itibaren Anadolu’da tekrar ticari hareketlilik ve menzil külliyelerinin yapılmasını gerektiren ticaret merkezleri belirmeye başlıyor. Ankara bilhassa tiftik ve deri üretiminin merkezi olup bu mamullerin İstanbul, Bursa ve İzmir pazarlarına ulaşması için yol güzergâhlarında güvenliği sağlanmış lojistik dayanakları bulunan menzil yapılarının inşası gerekiyor.

Beypazarı, Nallıhan üzere etraf ilçelerin değerli olduğunu nereden anlıyoruz?

 Mimari kalıntılar bu noktada en değerli ispatları bizlere sunuyor. Beypazarı, Nallıhan sonları içerisindeki Juliopolis ve Anastasiapolis olarak bilinen bir piskoposluk merkezi olan Lagania ile münasebetleri olan vadi içi bir lokasyona sahip. Bugünkü Beypazarı kentinin olduğu sahanın içerisinde daha evvel bir Bizans ya da Roma yapıtı olup olmadığı sorusunu şu an net olarak cevaplandıramasak da kullanılan devşirme materyallerin varlığı ve Juliopolis ve Lagania Anastasiopolis’in ögelerinin Türk periyodunda Beypazarı’na Köprüler de ticaretle ile ilgili yapılar. RÖPORTAJ 25 da taşındığını ve bu yerleşimlere ilişkin mimari plastiklerin yapı gereci olarak kullanıldığını söyleyebiliriz.

Bu bölgelerde ayakta olan kıymetli bir yapı var mı?

 Celali İsyanları’nın bastırılmasından sonra Nasuh Paşa’nın Ankara-İstanbul yolu üzerinde yaptırdığı hanlar var. Bunlardan bir tanesi Beypazarı’nda Nasuh Paşa’nın banisi olduğu yapı.

Menzil bölgelerinde içerisinde Beypazarı’nın değeri nedir?

Ankara’dan sonra birinci kıymetli menzilimiz Beypazarı üzere görünüyor. Ankara ve Beypazarı ortasında bir yahut iki tane daha menzil yapısı olması gerekiyor. Bunların pozisyonlarını şimdilik belgeleyemiyoruz.

Düşündüğünüz yapıların neler olduğunu biraz açabilir misiniz?

 Zir Vadisi’nde bir han ya da lojistik merkezi bulunması gerekiyordu. Buranın girişinde günümüzde yalnızca bir köprü var. Köprüler de menzil yapıları ve ticaretle ile ilgili yapılar.

Zir Vadisi’ndeki tahribat korkutucu. Bu bölge ile ilgili yeni bilgiler edinebildiniz mi?

Maalesef bugün içinden geçen dere yatağının kirli atıkları taşıyan bir su kaynağına dönüşmesiyle de çeşitli etraf sıkıntılarına sahip bir yer. Arkeolojik datalar ışığında konuşursak hem tarihi hem de topografik oluşumları ile kıymetli bir bölge. Bugün ise Ermeni mezar taşlarından ve köprü kalıntısından diğer somut bir iz yok. Buradaki mezar taşlarında haçlı monogramlı ve kitabeli birtakım örnekleri Roma Hamamı’nın yanındaki teşhir alanında görebiliyoruz. Hala yerinde belgelediğimiz birtakım Ermeni mezar taşları da var.

Hiçbir iz yok

Buranın ehemmiyetini belgeleyen tek şey elimizdeki mezar taşları mı?

 Hayır, bölgeden geçen seyyahların Zir Vadisi ile ilgili notları kıymetli kaynaklardır. Anlaşıldığı kadarıyla Hristiyan azınlığın oluşturduğu bir yerleşim yeri burası. Eski tahrirlerden (vergi tespiti hedefiyle yapılan sayım) de bunu tespit etmek mümkün. Ne yazık ki bugün bunun yaşayan bir karşılığı yok. Maddi datalar de epey kısıtlı. Mahalle, sokak üzere bir dokudan da kelam edemiyoruz. Kâgir yapılar olmadığı anlaşılıyor. Muhtemelen ahşap strüktürlü yapıların hâkim olduğu bir yerleşim alanıydı ve günümüze hiçbir iz gelmemiş.

Rotanızda Ayaş da var. Burada bir buluntu belgelediniz mi?

 Voyvoda Hanı diye tabir edilen ve bir hamamla birlikte pozisyonlandırılmış çeşme ve sivil yapı üslubunda geç tarihli bir handan oluşan yapı kompleksine rastladık. Hanın onarımı yarım bırakılmış. Burada daha detaylı çalışacağız.

 

Önemli bir kale

Bu rotada varlığı bilinen ama bugün yok olmuş eserler var mı?

Normalde Selçuklu menzil yapılarının konumlandırılışını düşündüğümüzde Ayaş ve Beypazarı ortasında da bir yapı görmemiz gerekirdi. Lakin bu aralıkta bir yapıta rastlamıyoruz. Adaören köyü denilen yerde değerli bir Roma Kalesi var. Bu kaleyi Osmanlılar kullanmış. Bunu materyal kullanımından anlayabiliyoruz. Burç duvarlarında ve surlarda devşirme materyal kullanımı var. Tıpkı Ankara merkezde olduğu üzere Türk devrinde kalenin ıslahının gerçekleştirilerek fonksiyonel hale getirildiği ve bir karakol olarak kullanıldığı söylenebilir. Hayli ihmal edilmiş bir alan ve köylülerin anlatımına nazaran kaçak hafriyatlar yapılmış. Benim Ankara bölgesi içerisinde gördüğüm en nitelikli kale. Roma’nın castrumları biçiminde bir kale. Burada bir hafriyat çalışması yapılmalı ve onarıma başlanılmalıdır.

Yüzey araştırması kapsamında tarihî yapılar belgeleniyor.

Bu araştırma sonucunda Ankara ve İstanbul ortasında organik bir bağ kurulabilecek mi?

Ankara, Osmanlı topraklarına geç katılmış bir bölge. 15. yüzyıldan sonra da yavaş yavaş Ankara ile alakalar hem ticaretle hem de İran kontaklı doğu yollarının üzerinde olması nedeniyle artmıştır. Biz sanat tarihçiler olarak, bu alandaki maddi kültür datalarını değerlendirmeye çalışıyoruz. 16. yüzyıl kayıtlarına bakıldığında Beypazarı’nda önemli bir nüfus var. 19. yüzyılda seyyah notları ve arşiv kayıtları da gösteriyor ki, kent ekonomik manada zenginleşmiş. Osmanlı toplumsal ve ekonomik hayatı içerisinde, bu bölgeden temin edilen tiftik ve ona bağlı gelişen ticaret epeyce kıymetli. Bu durum bize Ankara’nın bir dokuma pazarı olduğunu göstermektedir.

Sanat tarihinin işlevi

Yoğunlukla ticaret ve ona bağlı gelişen mimariden kelam ettik. Bunun sanat tarihi ile ilintisi nedir?

Sanat tarihi, tarih biliminin maddi kültür datalarıyla yazılan kısmını teşkil ediyor. Kent tarihinin sunduğu ispatlar da bunun kıymetli bir kısmını oluşturuyor. Bizler maddi kültür datalarının tespitini ve tarihlendirmesini yaparak, periyot içerisindeki estetik ve fonksiyonel özelliklerini belirleyerek tarih ve bağlı başka bilimleri destekliyoruz.

Ankara ve arkeolojik miras

Ankara sanat aktiflikleri ve arkeolojik miras açısından yetersiz bir kent olarak anılır. Bu fikre katılıyor musunuz?

Modern sanat konusunda kozmopolit bir yapısının olmaması bu noktada tesirli sanırım. Sanatın müşterisi olan insan kitlelerinin daha hudutlu olduğu bir kent tahminen. Buna karşılık, arkeolojik mirası epey varlıklı. Dünyada hudutlu örneği olan Res Gestae Divi Augusti (Roma İmparatoru Augustus’un kendi ağzından hayatını ve muvaffakiyetlerini anlattığı anıtsal yazıt) yazıtlarından birisi Ankara’da Augustus Tapınağı’ndadır. Bu anıt ve bitişiğindeki Hacı Bayram Camii çok kıymetli. Paganizmden Hristiyanlığa ve daha sonra da İslami Dönem’e kadar uzanan bir dinler tarihi kesitini de bizlere sunuyor.