En hoş makam İstanbul

SERAY ŞAHİNLER- Kentlerin kendine has özelliklerinden biri de müziğidir. Her medeniyet, kendine has tınılarını kendi karakteriyle inşa eder. Kültür mozaiğinin en hoş modüllerine sahip bir medeniyet olarak bu çok seslilik, şanslıyız ki müzik tarihimize altın notalarla işlenmiş.

Esenler Belediyesi tarafından, tanbur sanatkarı Hakan Dedeler’in hazırladığı “Müzik İstanbul” isimli kitap, her köşesinden dakika başı farklı seslerin yükseldiği İstanbul’un müzik tarihine seyahat yapıyor. Kainattaki ahengin en hoş tınılarından İstanbul’un ‘çok sesli’ kimliğini yansıtan bu kapsamlı çalışma, mûsikînin İstanbul’un fethiyle birlikte bu topraklardaki seyrini, müzik eğitimi, bestekârlar ve güftekârlar, sazlar ve sazendeler, halk müziği, tasavvuf müziği ve Avrupa müziğini eksenine alarak irdeliyor.

Kültürel yapı

“Müzik İstanbul”da İstanbul’un müzik hafızası sekiz farklı kısımda 35 farklı makalede incelenmiş. Kitapta ‘İstanbul ve Türk Mûsikîsi’, ‘İstanbul’da Müzik Teorisi Çalışmaları’, ‘İstanbul’un Bayan Bestecileri’, ‘20. Yüzyılın Birinci Yarısında İstanbul’daki Bestekâr Neyzenler’, ‘İstanbul’un Sazları’, ‘İstanbul Mevlevîhâneleri’nde Müzik’, ‘İstanbul’un Yitik Operası: Naum Tiyatrosu’ üzere kıymetli mevzu başlıkları var. Alanında öne çıkmış isimler, bilinmeyen pek çok noktaya temas ederek kentin müzikle alakasına çok istikametli bir bakış sunmuş.

Neyzen Doç. Dr. Süleyman Erguner giriş yazısında İstanbul’un müzik tarihini İstanbul’un Fethi’nden bugüne tarihliyor. Uğur Zeynep İnanç İstanbul’un çokkültürlü müzik sahnesine, Cem Behar İsmail Dede Efendi’ye, Cihat Aşkın kemanın Osmanlı’daki serüveni ve 19. YY’da İstanbul’u ziyaret eden Avrupalı kemancılara, Osman Cemal Telaşlı İstanbul’da semaî kahveleri ve meydan şairlerine, Safa Yeprem İstanbul mabetlerindeki müzikal tınılara, Uğur Alkan kentte yüzlerce yıldır beş vakit yükselen ezan sesine eğiliyor. Makaleler müzik bilimi ve tarihi açısından çizdiği tablo kadar, İstanbul’un geleneklerine, sosyolojisine, günlük yaşantısına, ağırladığı medeniyetlere, kültürel yapısına da ışık tutuyor. İstiklal Marşı bestekârlarından Ûdî Ali Rifat Çağatay, Neyzen Aziz Dede, Rauf Yekta Beyefendi, Niyazi Sayın ve ismini bu satırlara sığdırmanın mümkün olmadığı onlarca değerli müzik insanı kitapta hayat kıssalarıyla ve Türk müziğine katkılarıyla yer buluyor.

Kadın besteciler

Kitabın en kıymetli kısımlarından biri İstanbul’un bayan bestekarları. Prof. Dr. Ali Ergur’un incelemesinde bugün sanat tarihi yazımında göz arkası edilmesinden yakındığımız bayan sanatkârların varlığına ve hatırlanmasına katkı sağlıyor. Sineması daha da geriye götürerek ‘Adı yazılmayanlar, yapıtı silinenler’ kısmında İstanbul’un bayan bestecileri arasında bilinen en eski ismin Kasia olduğunu belirtiyor Ergur. Soylu bir ailede dünyaya gelen, fetihten çok evvelki yıllarda yaşamış (805’te dünyaya geldiği kestirim ediliyor) Kasia’nın ilahileri bugün hâlâ Doğu Ortodoks Kiliseleri’nde söylenmeye devam ediyor. Osmanlı’da ise 15 ila 17. YY ortasında kayıtlara geçen bayan bestekara rastlanmasa da Türk Makam Müziği tarihinde en eski tarihe konumlandırılacak bestekarın Reftar Kalfa olduğunu görüyoruz. Dimitrie Cantemir’in 17. YY sonlarında yayımladığı “Kitâb-ül İlmü’l Mûsikî alâ Vechü’l Hurûfat” isimli kitabında rastlanan Reftar Kalfa’nın ismine kayıtlı farklı makamlarda peşrev ve saz semaîlerinin olduğunu öğreniyoruz. 19. YY’dan itibaren ise saray etrafında yeterli eğitim alan, birden fazla hanedan mensubu bayan bestekarlar yetişiyor. Fehime Sultan, Adile Sultan, Rukiyye Sultan, Hatice Sultan üzere isimler musikînin yanında Avrupa makam ve müziğine de katkıda bulunmuş.

III. Murad’ın huzurunda mehteranı gösteren minyatürler.

“İstanbul’un Tangoları Tangoların İstanbul’u”, “İstanbul Kantosu”, “Türkiye’de Caz Tarihi İstanbul’la Başlar” üzere günümüze daha yakın devirde kentin ‘çağdaş’ müzikle kurduğu bağlantıyı de görmek mümkün. 20. YY başlarından itibaren Batı ve Doğu müziğinin buluşması, Türk, Ermeni, Rum, Balkan müziklerinin harmanı olarak vuku bulan kantolar, bu alanda eserler üreten Türk bestekarlar, nota kapakları, tatavla havaları; 1960’lardan itibaren sokak müzikleri ve Türkiye’de karşılık bulmaya başlayan cazın seyri, bu alanlarda eserler üretmiş, müziğin gelişmesine katkı sunmuş müzisyenler ve olaylarla kaydediliyor. Kitabın görsel açıdan hayli güçlü olduğunu da belirtmeliyim. Tarihî fotoğraflar, şahsî arşivlerden çıkan kareler, tablolar ve nota kâğıtları; İsmihan Züleyha Dedeler’in kitaba has minyatür dizaynlarıyla daha da zenginleşmiş.

“Müzik İstanbul”, kentin müzikle alakasını belirginleştirirken müzik kültürüne de pencere açıyor. Kültürel ilhamın, köklerle ve çağdaşla buluşmasındaki rolüne ve geçmişte bu hususta yapılan çalışmalara baktıkça bir sefer daha İstanbul’un apayrı bir senfoni olduğuna kanaat getiriyorum. Kitaba www.esenler.bel.tr adresinden çevrim içi olarak ulaşabilirsiniz.

Disiplinleri buluşturuyor

Hakan Dedeler kitap hakkında şunları söylüyor: “‘Müzik İstanbul’un İstanbul ile ilgili bu vakte kadar yazılmış en kapsamlı ve en geniş perspektiften bakan bir müzik kitabı. Eser, 996 sayfadan oluşuyor. Kitapta akademisyenler, araştırmacılar, icracılar, halk araştırmacıları yer aldı. Bu kitap İstanbul’un kendi müzik kültürünü anlattığı kadar tıpkı vakitte İstanbul’da yaşayan müzik kültürlerini de anlatıyor. Biliyorsunuz İstanbul bir kültür metropolü ve bu metropolde birçok kültürü yaşıyor. Bunu kendine ilişkin kültürler, kendine ilişkin olmayan kültürler olarak söz edebiliriz. Bu çalışma bunların hepsini kapsıyor. Hem müzik açısından hem ideoloji hem sosyoloji açısından birçok branşı bir ortada bulunduran kıymetli bir çalışma. Bunun yanı sıra kitapta minyatür sanatı da var, kaligrafi sanatı da. Sanatsal disiplinleri bir ortaya getiren bir çalışma olarak kitabı tabir edebiliriz.”