‘Ege’nin bilge sakinleri’

Seray Şahinler | [email protected] “Ey İonia toprağı, hâlâ severler hepsi seni, ruhları hâlâ seni anımsar.”

Yunan şair Kavafis 1911’de kaleme aldığı şiirde İonia’ya bu dizelerle selam duruyor. Tarihi M.Ö. 1200’lere uzanan İonia, Ege kıyılarındaki en büyük topluluklardan biriydi. Herodot’a nazaran, Ege’deki Samos (Sisam) ve Khios (Sakız) adaları dâhil olmak üzere İzmir’in kuzeyindeki Phokaia’dan (Foça/İzmir) güneydeki Miletos’a (Milet/Aydın) kadar Batı Anadolu kıyısı boyunca toplam 12 kent kurdular. Tarihi kaynaklarda “Doğu Yunanlar” olarak anılıyorlardı. Ama vakitle yapılan bilimsel ve arkeolojik çalışmalar, Yunan kültürünün ve Batı medeniyetlerinin birçok tarafının kaynağının İonia’daki süreçle bağlantılı olduğunu ortaya koydu. İonia, Batı’yı kültürel ve ekonomik alanlarda çok etkilemişti. İhtişamlı tapınaklarıyla meşhur İonia’nın anıtsal mimarideki denemeleri Güney İtalya’ya ve Fransa’ya kadar ulaştı. Lidyalıların icat ettiği madeni paranın kullanım alışkanlığının baş aktörü tekrar İonialılardı. Tüpraş ve Yapı Kredi Yayınları iş birliğiyle hazırlanan Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin yeni kitabı “İonialılar: Ege Kıyılarının Bilge Sakinleri” işte bu esaslı medeniyete ışık tutuyor. Serinin 11. kitabı, İonia’nın Prehistorik Dönemi’nden başlayarak Büyük İskender’in Doğu Seferi’yle sonlanan mühlet zarfındaki “arkeolojik kimliği”ni mercek altına alıyor. Bu kapsamda mimari, plastik sanatlar, kentleşme, adetler, ritüeller, edebiyat, ideoloji, sanat anlayışı, Türk ve yabancı takımdan oluşan 28 akademisyen tarafından kapsamlı bir biçimde incelenmiş.

İlk keşifler

Hikâye en başa sarıyor ve İonia Bölgesi’nin coğrafik oluşum sürecine, yer hareketlerine kadar gidiyor. Akabinde kentleşmeye, merkezileşmeye ve ticaret ağına uzanan yol inceleniyor. Arkeolojinin bir bilim olarak ortaya çıkışı 19. yüzyıla tarihlense de İonia’da vakit yeniden geriye gerçek işliyor. Tuğba Tanyeri Erdemir’in “18. Yüzyılda İonia’yı Araştırmak: 1764-176 İonia Keşif Gezisi” başlıklı yazısında aktardığına nazaran 1764’te Richard Chandler, Nicholas Revett ve Williams Pars isimli üç İngiliz, İonia’nın antik topografyasını, kentlerini, harabelerini, mimarisini ve yazıtlarını araştırmak üzere görevlendirilmiş. Bu seyahat, bölgenin geçmişinin kalıntılarını araştırmak ve belgelemek için yapılan birinci bilimsel çalışma olarak tarihe geçiyor. Ve Avrupa’da uygarlıkların köküne inmek isteyen araştırmacılar için öncü bir çalışma oluyor. Kitap, tahminen de bu üç araştırmacının öncülüğünde başlayarak bugüne dek uzanan bütün sürecin bir dökümü. Çünkü “İonialılar”, günümüzden yaklaşık 2600 yıl öncesine denk gelen İonia Bölgesi’nin tarih öncesi çağlarını da kapsayan “derin” tarihe ışık tutuyor. Arkaik Dönem’de İonia Paleocoğrafyası, kent devletleri, denizaşırı bölgelerdeki, Karadeniz’deki, Pers egemenliği altındaki İonialılar ve Geç Klasik Dönem’de İonia üzere mevzuları, bilimsel araştırmalar ve disiplinlerarası referanslarla inceliyor.

Sanatın beşiği

İonia, hoş kentleri, zenginliği, erken devir ideolojisi, şiiri ve sanatı ile ün kazanmış, Arkaik Dönem’de Yunan dünyasının entelektüel merkezlerinden biriydi. Kitapta yer alan makaleler de kentin mimari, toplumsal, siyasal ve kültürel olarak nasıl “inşa edildiğini” aktarıyor. Meyyit gömme geleneklerinden beslenme alışkanlıklarına kadar bütün kentlerdeki günlük ömrün izi sürülüyor ve okurlar tabir yerindeyse “İonia’da bir güne” davet ediliyor.

İonialı taht taşıyıcılar. Persepolis’teki Apadana merdiveninden bir kabartma.

Felsefenin öncüleri

Kitabın en ilgi çeken kısımlarından biri “İonia’da Kültür Sanat”. Edebiyattan felsefi kanıya heykeltıraşlardan seramik ve vazo boyamacılığına kadar İonialıların kültür dünyasına hayran olmamak elde değil. Edebiyat da İonia kültürünün temellerinde. Geçmişi destan şiirine dayansa da farklı vezin cinslerinin kendilerine has icraları var. Kendi kimliğini bulmuş bir şiir yapısından kelam etmek mümkün. Dünya edebiyat tarihi de her vakit bu şiirlere atıfla başlar. August Wolf’un 1795’te kullandığı “Homerosçu Dizeler” tabiri ekseninde Kallinos, Mimnermos, Ksenophanes, Anakreon, Hipponaks üzere şairler kitapta inceleniyor. İonia, ideolojinin birçok kuramcısının ana yurdu. Andrew Gregory, “İonia’da Erken Dönem’de Felsefi Düşünce” yazısında Batı ideolojisinin kökeninin M.Ö. 6. yüzyılda İonia Bölgesi’ne ve Türkiye’nin batı kıyısında bir liman kenti olan Miletos’a dayandığını söylüyor. İdeolojinin öncüleri Thales, Anaksimandros, Anaksimenes ve Heraklitos’un İonia’daki yerine ve kıymetine değiniyor. Gregory, bu felsefeciler ekseninde küçük bir kümenin başlattığı mitlere dayalı fikrin reddini ve sorgulamanın bileşenlerini tahlil ediyor.

Khios’ta (Sakız Adası) bulunan, “chalice” ismi verilen bir cins kadeh.

Büyüleyici heykeller

Antik kentlerin günümüze ulaşan en somut, en hoş örnekleri heykeller kuşkusuz. İonia da heykelde epeyce bereketli bir yer. Arkaik ve Klasik Periyot, yani yaklaşık M.Ö. 730-350 yılları ortasındaki atölyeler, bölgenin ne derece güçlü bir üretime sahip olduğunu yansıtıyor. Bilhassa büyük, bağımsız heykeller; kabartmalar ve stellerden oluşan geniş bir külliyat çıkıyor karşımıza. Anja Slawich ile Vera Sichelschmidt, bölgedeki heykellerin istisnai bir çeşitliliğe sahip olduğuna dikkat çekiyor. İonia’da genel olarak koreler (ayakta duran genç kızlar) ve kouroslar (çıplak genç erkekler), oturur konumda bayan ve erkek figürleri, yaslanan erkekler, aslanlar ve sfenkslerin çeşitliliğine dikkat çekiliyor. İnsan, hayvan, farklı yaratık tasvirleri ve hikayeler ise bu heykellerin en âlâ korunanları ortasında. Kitapta yer alan “heykeltıraşlık” kısmı görsel açıdan da epey güçlü. M.Ö. 580 tarihli Samos Heraionu’ndan mermer kouros, Kazartepe’de (Milet) bulunan tahtta oturan mermer bayan figürü, Panormos’tan (Didim) aslan heykeli periyodunu en güzel formda yansıtıyor. Ancak bütün bu hoşluklar, yapıtların Yunanistan, British Museum ve Berlin’de sergilendiği açıklamasının verdiği acıyı hafifletemiyor. İonia, tarihteki gücünü özgür ve özgün yapısından alıyor. “Ege Kıyılarının Bilge Sakinleri”, bu anlatıyı muvaffakiyetle temsil eden bir isim. Ege’nin bilge sakinleri, günlük ömürlerinden üretimlerine, ideolojiden bilime kadar öncü çalışmalarını bugüne fısıldıyor. Kitaptaki Türkçe ve İngilizce yazılar her ne kadar akademik birer makale olsa da lisanıyla ve akışıyla sanatseverlere, arkeoloji ve tarih meraklılarına keyifli bir İonia gezisi vadediyor. “Bilge sakinler” sizi bekliyor..

Güney İonia’da yaban keçisi figürleri işlenmiş bir vazo.

Bilim, sanat ve ideoloji zenginliği

M.Ö. 1200 yılında Batı Anadolu’da kurulan İonia Uygarlığı, 12 başka kent devletinden oluşuyordu. İonia, ticaret yollarının bitiş noktasında bulunması, tarım ve deniz ticareti sayesinde kısa müddette zenginleşti ve Anadolu’nun en gelişmiş uygarlığı oldu. Marmara ve Karadeniz kıyılarında pek çok koloni kurdular ve denizcilik ile tarımda büyük gelişme katettiler. Kıymetli bilim insanlarının yetişmesine uygun hür ve bilimsel kanıyı desteklediler. Tıpta Hipokrat, tarihte Herodot, ideolojide Diyojen, matematikte Pisagor, Thales üzere bilim insanları İonia’da yetişti. M.Ö. 546’da birinci Pers devleti Ahameniş İmparatorluğu egemenliğine giren İonia, M.Ö. 502-496 yıllarındaki İonia Ayaklanması’ndan sonra yıkıma uğradı. M.Ö. 133’ten sonra Efes ve Milet, Roma İmparatorluğu’nun “Asia” eyaletinin kıymetli kentleri olarak yine kalkınsalar da eski gücüne hiçbir vakit kavuşamadı.

Miletos’tan örtülü iki bayanın betimlediği stel. (Berlin Staatliche Museen)