Dolara rakip çıkar mı?

SERVET YILDIRIM – BRICS Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’nın baş harflerinden oluşan bir kısaltma; bu ülkelerin oluşturdukları ekonomik bloğa verilen isim. Bu blok ülkeleri toplam dünya nüfusunun yüzde 40’tan fazlasını ve satın alma gücü paritesi ile toplam gayrisafi yurtiçi hasılanın neredeyse üçte birini oluşturuyor. Toplam 57 trilyon dolarlık bu dev blok bugünlerde, doların yerini alabilecek bir para ünitesi yaratmayı tartışıyor.

Geçen ay Güney Afrika’da toplanan BRICS dışişleri bakanları yeni bir global rezerv para yaratmayı konuştular. BRICS ülkeleri bu rezerv para fikrini gerçekleştirmek için bir banka bile kurdular. 2014 yılında kurulan 100 milyar dolar sermayeli Yeni Kalkınma Bankası (New Development Bank) kamu ve özel yatırımları kredi, iştirak ya da garantilerle desteklemeyi amaçlıyor. Fakat merkezi Şangay’da bulunan bankanın payları bile dolar cinsinden belirlenmiş.

BRICS’in alternatif para teşebbüsü doların global iktisattaki tartısına karşı birinci meydan okuma değil. Daha evvel de misal teşebbüsler oldu lakin dolar gücünü müdafaaya devam etti. BRICS başarabilir mi? Sanmıyorum, her ne kadar dünya ekonomisindeki yükleri G7’den bile fazla olsa da birleşik güçleri ve yarattıkları sinerji o kadar büyük değil.

89 ülke parasını bağlamış

Bundan iki yıl evvel yeniden bu mevzu tartışıldığında bir köşe yazısında, “Eğer global bir iktisat varsa, o iktisadın para ünitesi dolardır. Dünyada bugün fiyatlar dolar cinsinden konuşulur, ticaret dolar ile yapılır. Merkez bankaları rezervlerini dolar yüklü tutarlar” demiştim. Bunlar doları global para ünitesi yapan özelliklerdir. Bu bilhassa sürdükçe doların yerini bir diğer para ünitesinin alması çok sıkıntı. ABD global ticaretin yüzde 10’unu ve GSYH’nin 15’ini gerçekleştiriyor. Fakat doların tesiri bu oranların çok ötesinde.

Mesela IMF’nin bilgilerine nazaran, ABD Doları’nın global rezerv para ünitesi olarak hissesi 2022 yılının dördüncü çeyreğin sonunda yüzde 58,4’tü. Bu sayı her ne kadar 1978 yılındaki yüzde 85’in çok altında bile olsa hala öteki para ünitelerine nazaran çok yüksek.

Fed dışındaki merkez bankaları toplam 6.5 trilyon dolarlık ABD Hazine tahvilleri, ABD şirket tahvilleri ve ABD ipotek takviyeli menkul değerleri ellerinde bulunduruyorlar.

Bugün dünyadaki 89 ülke parasını dolara bağlamıştır; 7’si ise direkt doları kullanıyor.

Merkez bankası rezervlerinin yüzde 60’ı dolar cinsinden tutuluyor; borçların yüzde 40’ı ve döviz süreçlerinin ise 90’ı dolardır.

Dünya ticaretinin büyük bir kısmının gerçekleştirildiği deniz nakliyatının ve okyanusların denetimi ABD’dedir. 18’inci yüzyılda dünya ticaret yollarını denetim eden İngiltere ticaretin ve finansın merkeziydi. Bugün ise bu merkez özelliğine ABD sahip.

Doların krallığı Bretton Woods ile başlar

Aslında doların hâkimiyeti 1944’de Bretton Woods ile başlar. Muahedeye ismini veren Bretton Woods imzaların atıldığı küçük Amerikan kasabasıdır. O gün ülkeler paralarını altına sabitlediler. Global altın rezervinin üçte ikisi ise ABD’nin elindeydi. Böylelikle nakdî güç en fazla altın rezerviyle desteklenen doların eline geçti.

Geçmişte öteki paralar rezerv paraydı. Mesela 5-6’ncı yüzyıllarda Çin Liang’ı ve Yunan Drahmisi vardı. Bir periyoda Roma Dinarı hâkim olmuştu. 17’nci yüzyıla Hollanda Guldeni damga vurmuştu. 19’uncu yüzyılın İngiliz sterlini 20 yüzyıl ortasına kadar en güçlü paraydı.

BRICS dostları alternatif yol arıyor

BRICS beşlisine dayanak verecek öbür ülkeler de var lakin liste çok itimat vermiyor. Kendilerine BRICS Dostları ismi veren bu ülkeler Mısır, İran, Kazakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri. Bunların yanı sıra Cezayir, Arjantin, Bahreyn, Belarus, Endonezya, Nijerya, Venezuela ve Türkiye de BRICS’e ilgi gösteren potansiyel üye adayı ülkeler.

BRICS ülkeleri ve dostlarının ortak özelliklerinden birisi Amerikan ve batı ekonomik yaptırımlarının direkt ya da dolaylı kurbanları olmaları. Dolara olan bağımlılığı azaltma ve yeni rezerv para oluşturma muhtaçlığı son yıllarda İran ve Rusya ambargosu ile yaptırımlarından kurtulmak için de doğdu. Amerika yaptırım listelerinde yer alan İran, Venezuela ve Rusya ile olan ticaret ve ekonomik ilgilerde dolar kullanılınca Amerikan hükümetinin radarına giren ve hışmına uğrayan ülkeler ve şirketler alternatif yol aramaya başladılar. Bu alternatiflerden biri de yeni bir rezerv para oluşturmak.

Amaç gücün tek odakta toplanması yerine daha farklı odakların da ortaya çıkması. Hindistan Dışişleri Bakanı’nın dediği üzere ekonomik gücün bir yerde ağırlaşması çok sayıda ülkeyi, çok az sayıda ülkenin insafına bırakıyor.

Ya diğerleri…

Rezerv para olabilmek için bir paranın kıymetli olması değil, onun kullanımı ve derinliği değerlidir. Yoksa bugün dolar yerine İsviçre frangı ya da Japon yenini rezerv para olarak görürdük. Lakin bu paralar bedelli olmalarına karşın hiçbir vakit memleketler arası rezervlerde çift haneli hisseye sahip olamadılar. Yakın gelecekte dolar, memleketler arası rezerv sistemindeki hâkim para olmaya devam edecek.

Ama orta ve uzun vadede dolar yerine bir diğer para görebilir miyiz?

Euro, yen, sterlin ve Çin Yuanı, doları zorlayabilecek para üniteleri. Lakin daha almaları gereken çok yol var.

Euro, 2022 yılının sonunda yüzde 20,5 hissesiyle ikinci en büyük rezerv para ünitesiydi. Euro 1999 yılında hayata başladığında, euro’nun dolarla “eşitlik” sağlayacağı konuşuluyordu, fakat 2010 yılında başlayan Euro Borç Krizi, euro’nun yapısal zayıflığını ortaya koydu. Euro’nun rezerv para olma mümkünlüğü çok tartışıldı lakin bu olasılığın gerçekleşmesi kolay görülmüyor. Euro’nun rezerv para olabilmesi için AB’nin fiziki olarak daha fazla genişlemesi gerekiyor. Euro’yu doların yerine geçirebilmek için AB sonlarını genişletmeli ve daha çok insan euro kullanmalı, daha çok merkez bankası rezervlerini euro’ya kaydırmalı. Meğer AB içinde yükselen akım genişleme aykırılığı.

Üçüncü büyük rezerv para ünitesi ise Japon Yeni. Hissesi yüzde 5,5. Global çapta rezerv bir para ünitesi olamayacağını çeşitli formlarda kanıtladı.

Dördüncü büyük rezerv para ünitesi olan İngiliz sterlininin hissesi yüzde 4,9. Bir vakitler global iktisadın hükümdarıydı. Britanya Krallığı güç kaybettikçe o da gözden düştü.

Beşinci büyük rezerv para ünitesi ise Çin Yuanı. Hissesi yalnızca yüzde 2,7’ye düştü. Hissesinin düşüklüğünün ötesinde global para ünitesi olabilmek için önünde aşması gereken sermaye denetimleri ve konvertibilite üzere birtakım yapısal maniler var. Kestirimlere nazaran bu yüzyıl ortalarında dünyanın en büyük iktisadı ABD olmaktan çıkıp Çin olacak. İşte o vakit dünyada doların hâkimiyeti yerini Çin’in para ünitesine bırakır mı? Bunun için en büyük olmak kâfi değil. Öncelikle Çin’in politik istikrarı korurken öte yandan da parasını ve kambiyo sistemini daha esnek hale getirmesi lazım. Şayet bunu başarırsa, Çin’in esnek kur sistemine geçişi tahminen de doların hâkimiyetine son veren sürecin başlangıcı olur. Ancak şu anda bu noktanın çok uzağındayız.

Bu beşlinin yanı sıra Kanada Doları, Avustralya Doları ve İsviçre Frangı üzere paralar da var fakat şu anda üçünün toplam hissesi yüzde 3.5’i bile bulmuyor. Hindistan’dan bahsedenler de oluyor lakin ben Hindistan’da bu türlü bir potansiyel görmüyorum.

Görünen o ki, önümüzdeki periyotta doların hissesi tahminen azalmaya devam edecek. Fakat doların hissesi başka para ünitelerinin toplamından fazla seyredecek.