Cumhuriyet’e atılan birinci adım

Aydın Hasan – Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesi ile birlikte İstanbul ile Anadolu’nun işgalinin de yolu açıldı. Mondros Mütarekesi, Limni Adası’nda demirli İngiliz savaş gemisinde imzalandığında tarih 30 Ekim 1918, İtilaf Güçleri donanmasının savaş gemileri İstanbul’da varlığını gösterdiğinde tarih 13 Kasım 1918 idi. İstanbul; bu güz gününde tarifsiz bir tasaya büründü. Filistin cephesinden yeni dönen Mustafa Kemal Paşa, bu tablo karşısında derin bir azap içinde, “Hata ettim, İstanbul’a gelmemeli idim. Ne yapıp Anadolu’ya dönmenin devasına bakmalı, geldikleri üzere giderler” diyecekti.

İzmir’in işgali

Genç kumandan Mustafa Kemal Paşa, 1918’in son ayları ile 1919’un birinci aylarında İstanbul’da ağır temaslarda bulunarak, büyük bir sabır ve kapalılık içinde kurtuluş çabasının alt yapısını hazırladı. Yunan birlikleri, 15 Mayıs 1919’da İzmir rıhtımına İngiliz, Amerikan ve Fransız savaş gemilerinin müdafaası altında çıktı. İşgal, Yunan 5. Piyade Alayı’nın Alsancak, Efzon Alayı’nın da Pasaport iskelelerine çıkışıyla başladı. İzmir’in işgali, aslında Türk varlığının Anadolu’dan sökülmesi planının uygulamaya konulduğunun işaret fişeğiydi.

Samsun’dan doğan güneş

Atatürk ve maiyeti, 16 Mayıs’ta İstanbul’dan deniz yoluyla Samsun’a hareket etti. Bandırma Vapuru, 19 Mayıs’ta pırıl pırıl güneşli bir günün sabahında saat 06.00 sıralarında Samsun’a vardı. Ulusal direniş, akacağı yatağa hakikat ağır ağır şekilleniyordu. Mustafa Kemal, Samsun’a ayak basar basmaz ulusal çabayı örgütlemeye başladı. Birinci günler, İzmir’in işgali, hükümetin istifası üzere gelişmeleri takip etmek ve mahallî temaslarla geçti. 21 Mayıs’ta Erzurum’daki Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa ile temas kuruldu. 23 Mayıs’ta da Ankara’daki 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa ile temas kuruldu.

Askerlikten istifa etti

Samsun; İngiliz birliğinin varlığı ve civarda kol gezen Rum çeteleri nedeniyle inançlı değildi. Mustafa Kemal, 25 Mayıs 1919’da heyetiyle birlikte Samsun’dan ayrıldı. Üç saat sonra Havza’ya vardı. Havza’da 5. Kafkas Tümeni’nin bir alayı vardı. Lakin subayları ile çok az sayıda kalan erleri sefil durumda idi. Kurallar bir direnişi başlatmak için imkansız denecek ölçüde zordu. Lakin Mustafa Kemal ve arkadaşlarının millete inancı, milletin de tutsaklığa dayanamayacak bir haysiyeti ve direnç gücü vardı. Genç Paşa, Havza’dan Amasya’ya geçti. Kurtuluş Savaşı’nın birinci kıvılcımı özelliğindeki Amasya Genelgesi, 22 Haziran 1919’da yayınlandı. İngilizler, Mustafa Kemal’in geri çağrılması için hükümete baskı yaptı. Harbiye Nazırı, 8 Haziran’da Mustafa Kemal’i İstanbul’a geri çağırdı. İstanbul ile yapılan telgraf görüşmelerinde ip koptu ve Mustafa Kemal, 9 Temmuz’da askerlik vazifesinden istifa etti; artık sivil bir başkandı.

Manda kabul edilmedi

Mustafa Kemal’in, birinci kere sivil bir lider olarak başkanlığını yaptığı Erzurum Kongresi 23 Temmuz ile 7 Ağustos 1919 tarihleri ortasında yapıldı. Kongreye; Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis ve Van’dan gelen 62 delege katıldı. Kongre, Kurtuluş Savaşı’nın rotasının oluşturulmasında kıymetli bir rol oynadı. Temsil açısından bölgesel nitelikte olmasına karşın alınan kararlar bu kongreye, ulusal bir nitelik kazandırdı. Manda ve himaye reddedilerek ulusal bağımsızlık direncinin ortaya konulduğu kongrenin, Ege’de başlayan direnişe ruhsal olarak olumlu bir yansıması da oldu. Sivas Kongresi ve Erzurum Kongresi’nde atılan adımlar genişletilerek, ülkenin bütününe yaygınlaştırıldı. 4 Eylül-11 Eylül 1919 tarihlerinde gerçekleştirilen Sivas Kongresi’nde alınan kararlar ile yeni bir devletin kuruluşunun kaideleri oluşturuldu.

Kürsüde matem örtüsü

Mustafa Kemal, 27 Aralık 1920’de Ankara’ya geldi. Karargahını Ziraat Mektebi’nde kurdu. Meclis; 23 Nisan 1920’de Ankara’da bu koşullar içinde birinci toplantısını yaptı. Meclis binası olarak Ulus’ta, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kulüp binası olarak inşa edilen bina tercih edilmişti. 13 Haziran’da Çapanoğulları ayaklanması, Ankara’yı kalleşçe sırtından bıçaklamaya çalışacaktı. 10 Temmuz 1920’de Bursa’nın Yunan güçleri tarafından işgali üzerine Meclis kürsüsüne siyah matem örtüsü serilecekti. Yunan Büyük Taarruzu, 23 Ağustos 1921’de başlatıldı. Sakarya’nın gerisinde tertiplenen Türk ordusu, üstün düşman güçlerine karşı efsanevi bir direniş gösterdi. Sakarya Savaşı ile tarruz geri püskürtüldü. Yunan kolorduları, Afyon-Eskişehir çizgisinde savunma çizgisi oluşturdu.

Yunan ordusu yarıldı

26 Ağustos 1922’de sabahın erken saatlerinde Kocatepe’de Mustafa Kemal’in yanında “Hoca Paşa” dediği Fevzi Paşa ile İsmet Paşa vardı. Kocatepe’nin tam karşısında Yunan ordusunun merkez kuvvetleri bulunuyordu. Yunan ordusuna merkezinden güçlü bir hücum ile yarma harekatı yapılacaktı. Yani kuvvetin merkezine yıldırım baskın. Saat sabahın 04.30’unu gösterdiğinde Afyon Ovası, Türk topçusunun seri atışlarıyla sarsıldı. Savaş dört gün boyunca çok çetin geçti. 30 Ağustos’ta Başkomutan Meydan Muharebesi kazanıldı. İzmir’e kadar kovalanan Yunan ordusu imha edildi. Kurtulanlar da, deniz yoluyla Anadolu’yu terk etmek zorunda kaldı.

Lozan’da tescil edildi

Zafere karşın İstanbul ve Çanakkale Boğazı hâlâ İtilaf Devletleri’nin elindeydi. Diplomatik temasların akabinde 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Mudanya’da uzlaşma sağlanmasıyla yeni bir savaşa girilmeden barış konferansına gidilmesinin yolu açıldı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan Kenti’nde başladı. Türk heyetinin baş delegesi Dışişleri Bakanı İsmet İnönü idi. Çetin müzakerelere sahne olan konferansın akabinde 24 Temmuz 1923’te imzalanabilen antlaşma, TBMM’de 23 Ağustos 1923’te onaylandı. Tıpkı gün İstanbul ve Boğazlarda bulunan İtilaf Devletleri donanma ve askeri birliklerinin çekilmeleri talebinde bulunuldu.

Selam durarak gittiler

İşgal Kuvvetleri Kumandanı General Harrington, 29 Ağustos 1923’te İtilaf Devletleri orduları ismine Türk ordusunun erdemine Tarabya’da çay partisi verdi. 2 Ekim 1923’te Galata rıhtımında demirli Arabic transatlantiğinde savaş gereçlerinin Türk hükümetine teslimine ait dokümanın imzasıyla işgal resmi olarak da sona erdi. Tıpkı gün İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerinden oluşan birlik, Dolmabahçe Meydanı’nda resmi geçit merasiminde bulundu. İtilaf güçleri kumandanları, Türk halkının alkışları ortasında Türk bayrağını selamladı. İşgal kumandanları, Türk askerini hürmetle selamlayarak, rıhtımdan ayrıldı. Türk ordusu, 6 Ekim 1923’te halkın sevinç şovları ortasında Taksim’de geçit merasimi yaptı.

Cumhuriyet’in ilanı

1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması ile Cumhuriyet’in önündeki büyük duvar zati yıkılmıştı. Lakin hala yeni devletin ismi yoktu. Hükümet, Meclis Hükümeti ismini taşıyordu ve devletin bir lideri yoktu. 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Birebir günün akşamı saat 20.45’te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Üye sayısı 287 olan Meclis’teki salt çoğunluğu 144 milletvekili oluşturuyordu. Oylamaya katılan 158 mvekilin tümünün oyunu alan Mustafa Kemal, Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci cumhurbaşkanı seçildi.

Mustafa Kemal Paşa ve silah arkadaşlarının içinde bulunduğu Bandırma Vapuru, 16 Mayıs’ta İstanbul’dan hareket etti. Şiddetli bir seyahatin akabinde 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ulaştı.

Kararını 1919’da vermişti

Mustafa Kemal, Erzurum’da bulunduğu sırada, 1919 yılının 8 Temmuz’unda gecenin ilerleyen saatlerinde kurmay heyetinde yer alan Mazhar Müfit Kansu’ya izleyeceği yol haritasının ana çizgilerini yazdırdı. Mustafa Kemal, not defterine yazdığı sırada Kansu’yu evvel “Ama bu defterin, bu yaprağını kimseye göstermeyeceksin. Sonuna kadar bâtın kalacak. Bir ben, bir sen, bir de Süreyya bileceksiniz, koşulum bu…” dedi. Şöyle devam etti: “8 Temmuz 1919 sabaha karşı. Pekâlâ, yaz. Bir: Zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır.”

İngiliz istihbaratı evvelce tespit etti

Emekli Büyükelçi ve yakın tarihin değerli araştırmacılarından Bilal Şimşir’in yıllar sonra gün ışığına çıkardığı o periyot, İngiliz işgal idaresi tarafından merkeze gönderilen istihbarat raporunda, “Ankara’dan alınan bir rapor, orada kurulan hükümetin gerçekte şeklen bir cumhuriyet olduğu fakat halkın padişah hakkındaki hisleri nedeniyle bunun açıkça itiraf edilmediğini bildiriyor” sözleri yer alıyordu. İngiliz istihbaratı, Ulusal Çaba ile birlikte yeni bir cumhuriyetin doğmakta olduğunu tespit etmişti.