Binlerce yılı aşmış oyunlar

Cüneyt Sadıç | [email protected] “Baba bir şey istesem alır mısın? Elbette yavrum, söyle ne istersin? Aşık isteyeceksin besbelli.” (Aristophanes, Eşek Arıları – M.Ö. 422)

 21.yüzyılın dünyasında sokaklarda oynayan çocuklara rastlamak güç artık. Genç beyinler kendilerini ruhsal ve fizikî olarak geliştiren oyunlar yerine bir hayal dünyası içinde harcamakta vakitlerini. Binlerce yıla baş tutarak günümüze kadar gelmiş pek çok oyun ve oyuncak, artık kitap ve makalelerde mi yaşayacak, yoksa teknolojiye baş tutarak tarihî seyahatini bugüne kadar olduğu üzere mi sürdürecek? Oyun ve oyuncaklar çocukları hayata hazırlayan, kendilerini tabir etmeyi öğreten, onları toplumsallaştıran adımlar temelinde. Oyun, “serbestçe kabul edilmiş ancak bağlayıcı kuralları olan, muhakkak bir alan ve vakit süreci içinde sürdürülen, tansiyon ve sevinç hislerini içeren, gerçek hayattan farklı olduğu şuuru ile yapılan istekli hareket ya da faaliyet” halinde tanımlanırken, oyuncaklar ise bu oyunlar sırasında kullanılan tüm araç ve gereçlere verilen genel isimdir.

Yoyo oynayan çocuk, M.Ö. 440. (Altes Museum)

Tarihi serüveni

Genel olarak oyuncak denilebilecek araçların Tarihi Çağların başlangıcı olan Antik Çağ ile birlikte ortaya çıktığı kabul edilse de, Tarih Öncesi Çağlara ilişkin duvar fotoğrafları, taş ve kemik aletler ya da çıngırakların oyuncak olabileceğini sav eden akademisyenler de var. Oyun ve oyuncağa dair buluntuların Klasik Antik Çağ ile birlikte arttığı görülüyor. Vazo fotoğraflarında, mezar buluntularında, yazılı kaynaklarda oyun ve oyuncaklarla çeşitli bilgilere ulaşılabiliyor. Sokrates, Herodotos, Demosthenes, Aristophanes üzere Antik Çağ muharrir ve filozoflarının yapıtları de, devirlerinde oynanan oyun ve oyuncaklar hakkında bizlere bilgiler veriyor. Her ne kadar eldeki arkeolojik bilgiler oyun ve oyuncağın çocukların yanı sıra yetişkinler ortasında çok yaygın olduğunu gösterse de oyun, oyuncak ve oynamak sözleri ekseriyetle çocuklarla birlikte anılıyor tarih boyunca. Örneğin eski Yunancadaki “pais” (çocuk), “paizo” (oynamak) ve “paidia” (oyun) sözleri birebir kökten türetilmişlerdir. Dolayısı ile de her daim oyun çocuğu, çocuk ise oyunu getiriyor aklımıza. Oyun ve oyuncaklar bebeklikten başlayarak çocukların el maharetlerini geliştirir, onlara toplumsallaşmayı, mantıklarını kullanmayı öğretir. Platon’a nazaran oyuncakların çocuklar üzerinde gelecekteki mesleklerini ve toplum içindeki rollerini benimsemeleri üzere kıymetli bir fonksiyonu vardı. Bu görüş günümüz pedagogları tarafından da destekleniyor. Çocukların yetişkinliklerindeki rollerine oyun ve oyuncaklarla hazırlanabildiklerinin farkına varan ana babalar, Antik Çağ’dan bu yana çocuklarına oyunlar öğretmiş, oyuncaklar almışlardır. Saklambaç, salıncak, ip atlama, top sektirme, körebe, bilye, topaç çevirme üzere pek çok oyun da günümüze kadar isimleri dahi değişmeden gelebilmiştir.

Aias ve Akhilleus’u zarla oynanan bir oyun oynarken gösteren bir amfora çizimi, M.Ö. 530. (British Museum)

Antik Periyot oyunları

Aiora: Bildiğimiz salıncak o devir de çocukların çok sevdiği bir oyundu.

Askoliasmos: Ayak üzerinde sekerek mümkün epey çok aralık kat etmek, en çok seken kişi olmaya çalışmak, ebenin tek ayak üzerinde zıplayarak kaçan bireyleri ebelemeye çalışması üzere çeşitleri olan bir oyundu.

Epostrakismos: Antik Yunan’da suda taş kaydırma oyunudur.

Kryptinda: Günümüzdeki saklambaç oyununun antik dünyadaki karşılığıdır.

Miada: Bugün körebe olarak bilinen bu Antik Yunan oyununun Roma vaktindeki ismi “collabizare” olup bugüne kadar değişmeden gelen oyunlardan biridir.

Micatio: Birebir anda iki oyucunun sağ elinin parmaklarıyla bir sayı oluşturduğu ve her ikisinin oluşturduğu sayının toplamını yanlışsız varsayım eden oyuncunun kazandığı bir oyundu.

Ostrakinda: İstiridye kabuğu ile oynanan bir kadro oyunuydu. Kabuğun iç yüzeyine gece, dış yüzeyine ise gündüz denirdi. Ortaya bir çizgi çizilir ve çizginin iki tarafına geçen kadrolardan biri istiridye kabuğunu gece yahut gündüz diyerek çizgiye atar, gerçek iddia eden ekibin oyuncuları kaçarken, bilemeyen grup oyuncuları onları kovalar, tümünü yakaladıklarında ise oyun biterdi.

Elinde bir çıngırakla lazımlıkta oturan çocuk. (British Museum)

Topla oynanan oyunlar

Top oyunları tarihin her devrinde vazgeçilmez olmuştur. Antik Çağ’da da çok popülerdiler. Bu oyunlardan biri “ourania” idi. Kuralları bilinmeyen bu oyunda top üste hakikat fırlatılır, düşerken oyuncular topu tutarak tekrar üst atmaya çalışırdı. “Phaininda” ise dikdörtgen bir alanda oynanırdı. Bu oyunda maksat kuştüyü ile doldurulmuş deri yahut bezden yapılmış, Yunanlıların “harpaston”, Romalıların “paganica” ismini verdikleri yumuşak bir topun şaşırtmalı bir biçimde karşılıklı atılıp düşürülmeden tutulmasıydı. “Trigon” da topların havaya atılarak döndürüldüğü bir oyundu. Bu oyun günümüzdeki üç top çevirme oyununu anımsatır. Oyunun Roma versiyonunda yere bir üçgen çizilir, üçgenin köşelerine geçen oyuncular deri yahut kumaştan yapılmış “pila” yahut “follis” ismi verilen topu yere düşürmeden bir elleri ile tutup başka elleri ile birbirlerini yanıltarak atmaya çalışırlardı.

Skyphos kabı üzerinde satyr bir kızı salıncakta sallarken.

En eski oyuncaklar: Kurutulmuş meyveden bilyeler

Bu devirde çocuk oyuncaklarına, oynamak, eğlenmek manasına gelen “athiro” fiilinden türetilen “athirma” denmiştir. Romalılar ise büyüklerin kullandığı oyuncaklara “ludi maiores”, çocukların oynadığı oyuncakları “ludi minores” diyordu. En eski oyuncaklar taştan, kilden ya da kurutulmuş meyveden yapılan bilyelerken, ilerleyen yıllarda bunları kil, kemik ya da pişmiş topraktan yapılan hayvan ve bebekler izler. M.Ö. 5. yüzyıla kadar elle, sonrasında ise kalıp kullanılarak üretilen oyuncakların gereçleri de doğal olarak ailelerin alım gücüne nazaran değişiyordu. Antik Çağ’dan kimi oyuncaklar şöyle:

Iygks: Üzerinde iki yahut dört delik bulunan ince bir disk biçiminde olan bu oyuncağın deliklerinden geçirilen ipin uçlarından tutulur, kendi etrafında döndürdükten sonra ipin uçlarının zıt taraflarda çekilmesiyle aksi tarafa dönen diskin çıkardığı sesle çocuklar eğlenirdi.

Kore, nymphe, plangones: Romalıların pupa ismi verdikleri oyuncak bebekler bugün olduğu üzere o vakit da kız çocuklarının en kıymetli oyuncağı idi. En eski Yunan bebeği ise Troya’da hafriyatlarda bulunmuştur.

Krotalos: Birden fazla hayvan biçiminde olan, ahşap, kemik, pişmiş toprak ve bronz üzere gereçlerden yapılan çıngıraklar. Çoğunlukla bebeklerin ilgisini çekip oyalamak için kullanılırlardı. Ses çıkarması için pişmiş toprak parçacıkları, tohum, boncuk yahut kurt dişi kullanılırdı.

Peteuron: Çocuklarca çok sevilen bu oyuncağın bugünkü ismi tahterevalli.

Strobilos: Her yaş kümesinin favorisi olan topaçlar ahşap ve pişmiş topraktan yapılıyor ve çevrilme yollarına nazaran farklı isimlerle anılıyordu.

Yoyo: Antik Çağ’daki ismi bilinmeyen yoyo, ahşap, pişmiş toprak, bronz yahut fildişi iki modülden yapılır, bu iki parçayı birbirine bağlayan çubuk üzerine bir ip sarılırdı. Ucu parmağa geçirilen ipten aşağı sarkıtılan makara, inerken kazandığı enerjiyi kullanarak kendisini üst çekerdi.