“Ataç” oğlanlar “Anaç” kızlar

Prof. Dr. İlhan Aksoy | [email protected]/ Ondokuz Mayıs Üniversitesi- Aile, eski Türk cemiyetinde toplumsal yapının çekirdeğini oluştururdu. Ailenin merkezinde de baba, oğul ve torunlar yer alırdı. Fakat daha güçlü olabilmeleri için aileler, dedenin yönetimi altında toplanırlardı. Evlenip giden kızlar ile onların çocukları, aileden sayılmazdı. Ailenin yanında Türklerde akrabalık bağları de ileri düzeydeydi. Eski Türkçe sözlüklere bakıldığında akrabalık ile ilgili yaklaşık yüze yakın terim bulunmaktadır. Bu da bize Türk toplumunun, bulunduğu coğrafyadaki komşu kavimlere göre toplumsal münasebetlerinin gücünü gösterir. Türklerin, dünyanın dört bir yanına dayanmalarına karşın varlıklarını muhafazaları da bu birliğe verilen ehemmiyetten kaynaklanmaktadır. Toplumda merasimin büyük bir değeri vardı, hatta bunun en düzgün anlatan kelam hiç elbet “töre konuşunca han susar” tabiridir. Aile üyelerinin “Ben ölürsem çocuklarım ve eşim ne olur?” diye bir tasaları yoktu. Zira kendinden sonra ailesine kimin bakacağı törece tayin edilmişti. Ailenin yoksulluk içinde ve sahipsiz bir formda yaşamasına töre müsaade etmezdi. Böylelikle aile kurumu korunuyor, toplumdaki aidiyet fikri de pekiştiriliyordu.

Kang, cet, baba

Eski Türklerde babaya “kang” denirdi. Bu söz yerini daha sonraları “ata”ya bırakmıştır. Bu periyotta çocuğun klasik yollarla yetiştirildiği bir sosyalizasyon süreci kendini gösterir. Oğlu yetiştirme babanın, kızı yetiştirme ise annenin misyonuydu. Hürmet sunuşu da buna paralel olarak anne ve babadan başlıyordu. Hürmet sunuşuna başlanırken, evvel “anam ve babam” denir, daha sonra ulu şahıslara geçilirdi. Bu demek değildi ki Türklerde babaya hürmet sonsuzdu. Biraz evvel de bahsettiğimiz üzere töre bütün bu kavramların üstünde tutulan bir kıstastır. Çünkü Mete Han, töreye karşı geldiği için babasını öldürmüştür. Olayı kısaca özetlemek gerekirse; Asya Hun İmparatorluğu’nun kurucusu olan Teoman, oğlu Mete Han’ın yerine, Çinli eşi Yenşi’nin oğlunu veliaht tayin etti. Töreye nazaran Türk hatundan olan, has bir Türk’ün tahta geçmesi gerekiyordu. Mete Han’ın üvey annesi Çinliydi. Çinli bayandan olan erkek çocuk tahta geçemezdi. Yaşanan birçok olaydan sonra güçlenen Mete Han, üvey annesini, kardeşlerini ve babasını öldürerek, M.Ö. 209 yılında kağan oldu. Toplumda babaya ve oğula düşen başka ayrı görevler vardı, meselâ baba oğlunu evlendirmek zorundaydı. Şayet baba bunu yerine getirmez ise oğul babasından zorla masraflarını alabilirdi. Türklerde ailenin bölünmemesine büyük kıymet verilir, bu nedenle oğlan evlendikten sonra babasının müsaadesi olmadan konutundan ayrılamazdı.

Annenin yeri

Dünyanın başka uygar toplumlarında olduğu üzere, Türk toplumunda da bayan, lisanın ve kültürün aktarıcısı pozisyonundadır; hatta “ana-dil” sözü de buradan kaynaklanmaktadır. Eski Türklerde anneye “ög” denirdi. Bu gün kullanılan “öksüz” sözü de buradan gelmektedir. Babadan sonra aileyi anne temsil ederdi. Bunun için annenin yeri öteki akrabalardan daha ileri olurdu. Babanın mirası anneye kalır ve çocukların da vasisi anne olurdu. Türk toplumunda ana ismi, babadan daha evvel zikredilerek “ana-baba” denilirdi. Türklerde olağan ve ölçülü bir baba ailesi vardı. Dul kalmış bir bayan şayet çocukları küçükse çocuklarının vasisi olurdu. Büyük oğul varsa meskenin reisi o olurdu. Bayanlar çadırın çözülmesi, kurulması otomobile yüklenmesi, süt sağma, tereyağı ve peynir çıkarma, deri personelliği; ayakkabı, keçe giysi, keçe imali vb. işlerle uğraşırlardı. Türk bayanlarının hür olduğu, Asya Hunlarından beri cet binip ok attığı, savaşlara katıldığı, top oyunu ve güreş üzere ağır sporlar yaptığı tespit edilmiştir. Namus ve iffetine düşkünlüğü yabancı kaynaklarda bilhassa belirtilen Türk bayanı, prestij sahibi olup savaşta düşman eline geçmesi büyük zillet sayılırdı.

Oğullar ve kızlar

Türklerde çocuk sahibi olmak ve kuşağın devamını sağlamak her vakit değerli olmuştur. Eski Türklerde “oğul” evlat demekti, Anadolu’da oğula “oğuş” denirdi. Oğul babasına, kız anasına çekmeliydi. Bunun için soylu ve âlâ oğlana “ataç”, yeterli kıza da “anaç” denirdi. Eski Türk adetlerine nazaran “küçük oğlan”, babasının konutunda oturan ve baba ocağını devam ettiren çocuktu. Bunun için de en küçük erkek çocuğa “Ot-Tegin”, yani “Ateş-Prensi”, baba ocağını devam ettiren çocuk denirdi. Töreye nazaran hükümdar olamazlardı ancak babalarının mal ve serveti miras olarak onlara düşerdi. Türklerde kız ile erkek çocuklar ortasında aile içinde ayrılık gözetildiği görülmemektedir. Oğullar evlendikçe farklı meskenlere taşınırlardı. Kız çocuğu evlendikten sonra koca konutunun üyesi olur, baba konutundaki hakkı yani miras hissesi da koca konutuna çeyiz olarak giderdi. Dede Korkut’un bir kıssasına nazaran han, verdiği bir ziyafette, oğlu olan konukların ak otağda, kızı olanların kırmızı otağda, çocuğu olmayanların ise kara otağda ağırlanmasını buyurmuştur. Bu Türklerde çocuksuz ailelerin horlandığını göstermektedir.

Ailede eğitim

Eski Türklerde eğitim kültüre dayalı halde gelişirdi. Okul ve gibisi kurumlar bulunmadığından aile eğitimi temeldi. Aileler taşıdıkları her fazileti, beceriyi çocuklarına kazandırma uğraşındaydılar. Bireyler hayvan bakıcılığı, çadır işleri, göçmek, yerleşmek, silah-giysi-ev eşyası üretmek, yemek, içmek, yarış, spor, müzik, cümbüş üzere bilgi ve marifetleri küçük yaşlarda aile içinde kazanırlardı. Örneğin, Hun savaşçısı daha çocukluk çağında eğitimlere başlardı; şimdi ayakta durabilen bir Hun çocuğunun yanında eyerli bir at bulunurdu. Kuşkusuz çocuklara kelamlı olarak masal, efsane ve inançlara ilişkin kültürün de aktarıldığı eklenmelidir. Klâsik toplumlarda çocuk, okulda değil, mahallede akraba ve komşular ortasında toplumsallaşır. Günümüzde bu klâsik yapı kaybolmuştur. Pedagoglar, Türk aile sistemini geliştirmek ve yaygınlaştırmaktan çok, Batı standartlarına kavuşturmaya yönelik çalışmalara öncelik vermektedirler. Bu taklitçi yaklaşım toplumda özden kopmaya neden olmaktadır. Günümüzde Türklerin yedi kıtada var olduğunu söyleyebiliriz. Birey olarak da ayakta kalabilmesini güçlü aile yapısına borçludur. Bu dağınıklığa karşın eğitim, kültür, tarih, iktisat, sanat üzere alanlarda ortak paydada hareket etmelerinin temelinde bu aile yapısı gelmektedir. Dünyada güçlü devlet kurmanın yolu güçlü aile yapısından geçmektedir. Geçmişte olduğu üzere günümüzde de toplumun temel taşını Türk aile yapısı oluşturmaktadır. Orhun ve Yenisey yazıtlarında da belirtildiği üzere Türk halkları tıpkı medeniyetin mirasçılarıdır. Bu nedenle aile kurumu milletimizi ve devletimizi ayakta tutan en değerli desteğimizdir.

Ad koyma geleneği

Çocuğun doğumundan sonra en kıymetli hadise isminin konması idi. Dede Korkut’un bir kıssasında, Dirse Han isminde bir beyin oğlu, azgın bir boğa ile gayret ederek boğayı yere serer. Dede Korkut, çocuğun babasına, “Bayındır Han’ın ak meydanında bu oğlan cenk etmiş, bir boğa öldürmüş. İsmi Boğaç olsun, ismini ben verdim yaşını Allah versin” diyerek ismini koyar. Çocuğa ikramlar verilir. Görüldüğü üzere çocuğa bir muvaffakiyet gösterdikten sonra, bir merasimle isim koyulur. Osmanlıların kuruluş devrine kadar bu gelenek bozulmadan yaygın olarak devam etmiştir.